Tìm hiểu bài thơ “Mộ ” (Chiều tối) trong “Nhật ký trong tù” của nhà thơ Hồ Chí Minh.
MỘ
Quyện điểu quy lâm tầm túc thụ
Cô vân mạn mạn độ thiên không
Sơn thôn thiếu nữ ma bao túc
Bao túc ma hoàn lô dĩ hồng.
Dịch thơ: CHIỀU TỐI
Chim mỏi về rừng tìm chốn ngủ
Chòm mây trôi nhẹ giữa tầng không
Cô em xóm núi xay ngô tối
Xay hết lò than đã rực hồng…
“Nhật ký trong tù” của Hồ Chí Minh được viết từ 29-8-1942 đến 10-9-1943, khi Người bị chính quyền Tưởng Giới Thạch bắt giam một cách vô cớ, đầy đoạ khắp các nhà lao tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc. Trong số 133 bài thơ “Nhật ký trong tù” có nhiều bài ghi lại những thời khắc đáng nhớ của một ngày bị đày ải. Mỗi bài là một nỗi niềm trong những tháng ngày “ác mộng”.
“Chiều tối” (Mộ) là một trong số những bài thơ như thế, ghi lại cảm xúc của Người trước thiên nhiên và cuộc sống lúc ngày tàn trên con đường giải lao vào khoảng cuối tháng 10-1942:
“Quyện điểu quy lâm tầm túc thụ,
Cô vân mạn mạn độ thiên không.
Sơn thôn thiếu nữ ma bao túc,
Bao túc ma hoàn lô dĩ hồng”.
Một cái nhìn man mác, một thoáng ước mơ thầm kín về một mái ấm, một chỗ dừng chân… của nhà thơ trên con đường lưu đày khổ ải muôn dặm, được hé lộ qua bài thơ, đọc qua tưởng như chỉ tả cảnh chiều tối nơi xóm núi xa lạ.
Hai câu đầu tả bầu trời lúc ngày tàn. Hai nét vẽ “động”: cánh chim mỏi mệt (quyện điểu) bay về rừng xa, tìm cây trú ẩn, một áng mây cô đơn, lẻ loi (cô vân) đang chầm chậm trôi (mạn mạn). Cấu trúc hai câu thơ đăng đối, âm điệu trầm, thoáng buồn. Người chiến sĩ bị lưu đày ngước mắt nhìn bầu trời, dõi theo cánh chim bay và áng mây trôi nhẹ mà lòng man mác. Rất tinh tế, nét vẽ ngoại cảnh này đã thoáng hiện tâm cảnh. Câu thơ dịch của Nam Trân tuy chưa thực hiện được chữ “cô” trong “cô vân” nhưng cũng khá hay:
“Chim mỏi về rừng tìm chốn ngủ,
Chòm mây trôi nhẹ giữa từng không”.
Hai câu thơ mang vẻ đẹp cổ điển: tả ít mà gợi nhiều, chỉ hai nét phác hoạ (chim bay, mây trôi) mà gợi lên cái hồn cảnh vật, ngày tàn, màn đêm buông xuống dần, tạo vật như đang chuyển sang trạng thái nghỉ ngơi, mệt mỏi. Nghệ thuật lấy điểm vẽ diện, lấy động tả tĩnh được vận dụng sáng tạo. Nhìn chim bay, mây trôi mà cảm thấy bầu trời bao la hơn, cảnh chiều tối êm ả, tĩnh lặng hơn. Cảnh chiều tối ở xóm núi này còn mang tính ước lệ, nó mở rộng liên tưởng và cảm xúc thẩm mỹ trong tâm hồn mỗi chúng ta,… Nhớ về một cánh chim chiều trong “Truyện Kiều”: “Chim hôm thoi thót về rừng”; nhớ đến một cánh chim bay mỏi và hình ảnh người lữ thứ trong chiều sương lạnh:“Ngàn mai gió cuốn, chim bay mỏi, Dặm liễu sương sa, khách bước dồn”. (Chiều hôm nhớ nhà)
Trở lại bài “Chiều tối”, áng mây cô đơn le loi đang lơ lửng, trôi nhẹ trên bầu trời là hình ảnh ẩn dụ về người lưu đày trên con đường khổ ải xa lắc? Ngôn ngữ thơ hàm súc, biểu cảm, vừa tả cảnh vừa tả tình, thoáng nhẹ mà đầy ấn tượng, dư ba.
Tiếp theo hai câu cuối bức tranh thơ chuyển đổi - từ cảnh bầu trời sang bức tranh cuộc sống con người nơi xóm núi. Thiếu nữ và lò than hồng là trung tâm của bức tranh này:
“Sơn thôn thiếu nữ ma bao túc,
Bao túc ma hoàn lô dĩ hồng”.
Một nét vẽ trẻ trung, bình dị, đáng yêu: Thiếu nữ xóm núi đang xay ngô. Ba chữ “ma bao túc” ở cuối câu 3 được láy lại “bao túc ma hoàn…” ở đầu câu 4, vừa tả động tác nhịp nhàng xay ngô, vừa diễn tả sự chuyển động vòng tròn của cái cối đá xay ngô thủ công. Đức tính cần mẫn của thiếu nữ xóm núi được cảm nhận và trân trọng. Nghệ thuật diệp ngữ đã làm cho thơ liền mạch và giàu có về nhạc điệu. Câu thơ dịch: “Cô em xóm núi xay ngô tối”, với hai chữ “cô em” đã làm lạc phong cách Hồ Chí Minh; chữ “tối” thêm vào đã làm cho ý thơ bị lộ; còn đâu nữa ý tại ngôn ngoại trong bài thơ chữ Hán này?
Sự vật như nối tiếp theo dòng chảy thời gian mà xuất hiện: Khi ngô xay xong thì lò than đã rực hồng, sáng bừng lên, vô cùng ấm áp. Khi màn đêm đã bao phủ mịt mùng, lò than đỏ rực lên, cảnh vật ấy thu hút tâm trí người tù đang bị giải đi. Buồn biết bao cảnh bếp lạnh tro tàn? Ấm áp biết bao một ngọn đèn, một bếp hồng trong đêm lạnh. Hình ảnh thiếu nữ xóm núi xay ngô và lò than rực hồng tượng trưng cho một mái ấm đoàn tụ gia đình, nó đã làm vợi đi bao nỗi cô đơn, tĩnh mịch. Trong hoàn cảnh suốt một ngày bị đày ải, chân tay còn mang nặng xích xiềng, Người vẫn hướng về một cảnh sinh hoạt dân dã bình dị: thiếu nữ xay ngô, dõi nhìn bếp lửa, lò than rực hồng. Bác đã tìm thấy nơi nương tựa tâm hồn mình. Hình như nỗi cô đơn, lẻ loi, lạnh lẽo bị xua tan. Một thoáng ước mơ thầm kín về một mái ấm gia đình đã đến với nhà thơ trên con đường đi đày xa xứ khi màn đêm buông xuống. Hai nét vẽ về thiếu nữ xay ngô và lò than rực hồng là hai nét vẽ bình dị, ấm áp, khoẻ khoắn, làm cho thơ Bác có sự hoà hợp giữa màu sắc cổ điển và chất hiện đại, trẻ trung bình dị.
Nhiều bài thơ khác cho thấy trên con đường khổ ải, lưu đày, người chiến sĩ cách mạng trong “Nhật ký trong tù” hầu như ít cảm thấy cô đơn, tâm hồn luôn luôn gắn bó với nhịp sống, làm chủ hoàn cảnh và lạc quan yêu đời. Trong cảnh “Hoàng hôn” gió rét căm căm, vượt lên gian khó, Người xúc động hướng tới một tiếng chuông chùa, một tiếng sáo mục đồng mà mạnh bước:
“Gió sắc tựa gươm mài đá núi,
Rét như dùi nhọn chích cành cây;
Chùa xa chuông giục người nhanh bước,
Trẻ dẫn trâu về tiếng sáo bay”.
Có lúc trong cảnh bị cùm trói “Thừa cơ rét rệp xông vào đánh” mà Người vẫn “thoát ngục” tìm được một chút niềm vui nâng đỡ tâm hồn mình: “Oanh sớm, mừng nghe hót xóm gần” (Đêm ngủ ở Long Tuyền). Điều đó cho thấy, sự sống và tự do là khát vọng của Người. Thiên nhiên và con người hiện diện trong thơ Bác bằng những nét vẽ đẹp bình dị, đáng yêu, đó là sự sống mà Bác gắn bó, mến yêu suốt đời.
“Chiều tối” - một bài thơ đáng yêu: màu sắc cổ điển hàm súc kết hợp với tính chất trẻ trung, hiện đại, bình dị. Tứ thơ vận động từ cảnh đến tình, từ trong bóng tối đến sự sống, đến ánh sáng và tương lai. Nét vẽ tinh tế, thể hiện một hồn thơ “bát ngát tình”. Bài thơ thấm đượm một tình yêu mênh mông đối với tạo vật và con người. Trong đoạ đầy gian khổ, tâm hồn Bác vẫn dào dạt sự sống.
NDX
