- Ngày 17-10, thông tin từ Tổ chức Kỷ
lục Việt Nam cho biết: Chùa Một Cột (Hà Nội) vừa được Tổ chức Kỷ lục
châu Á xác lập kỷ lục châu Á là ngôi chùa có kiến trúc độc đáo nhất.
Chùa Một Cột hay Chùa Mật (gọi theo
Hán-Việt là Nhất Trụ tháp 一柱塔), còn có tên khác là Diên Hựu tự (延祐寺)
hoặc Liên Hoa Đài (蓮花臺, "đài hoa sen"), là một ngôi chùa nằm giữa lòng
thủ đô Hà Nội. Đây là ngôi chùa có kiến trúc độc đáo ở Việt Nam.
Đây
là một cụm kiến trúc gồm ngôi chùa và tòa đài xây dựng giữa hồ vuông.
Cả cụm có tên là đài Liên Hoa. Đài này lâu nay quen gọi là chùa Một Cột,
hình vuông, mỗi bề 3m, mái cong, dựng trên cột đá hình trụ. Cột có
đường kính 1,20m; cao 4m (chưa kể phần chìm dưới đất) đỡ một hệ thống
những thanh gỗ tạo thành bộ khung sườn kiên cố đỡ cho ngôi đài dựng bên
trên khác nào một đóa hoa sen vươn thẳng trên khu ao hình vuông có lan
can bằng gạch bao quanh. Từ bên ngoài có lối nhỏ bằng gạch đi qua ao đến
một chiếc thang xinh xắn dẫn lên Phật đài. Trên cửa Phật đài có biển đề
"Liên Hoa đài" (Đài hoa sen) ghi nhớ sự tích nằm mộng của vua Lý dẫn
tới việc xây chùa.
Lịch sử
Chùa Diên Hựu được vua Lý Thái Tông cho
khởi công xây dựng vào mùa đông tháng mười (âm lịch) năm Kỷ Sửu 1049,
niên hiệu Thiên Cảm Thánh Võ thứ nhất.
Nhưng theo cuốn Hà Nội-di tích lịch sử
và danh thắng, nhóm các nhà sử học Đinh Xuân Lâm, Doãn Đoan Trinh, Dương
Trung Quốc, Nguyễn Quang Ân, Nguyễn Thanh Mai, Đàm Tái Hưng tiến hành
nghiên cứu văn bia dựng tại chùa năm Cảnh Trị thứ 3 (1665), đời vua Lê
Huyền Tông, do Tỳ Khưu Lê Tất Đạt khắc ghi, thì thấy rằng: tại vị trí
chùa Một Cột ngày nay, vào thời nhà Đường (năm Hàm Thống thứ nhất) một
cột đá trên có ngôi lầu ngọc (với tượng Phật Quan Âm ở trong) đã được
dựng giữa một hồ nước vuông. Vua Lý Thái Tông thường đến cầu nguyện,
được hoàng tử nối dõi, liền tu sửa lại thành chùa, xây thêm một ngôi
chùa bên cạnh chùa Một Cột (cách 10 m về phía Tây Nam) và đặt tên cả
quần thể chùa này là Diên Hựu tự (với nghĩa là "phúc lành dài lâu").
Năm 1954, quân đội Viễn chinh Pháp trước
khi rút khỏi Hà Nội đã cho đặt mìn để phá chùa Một Cột. Báo Tia sáng
ngày 10-9-1954 đưa tin "..., chùa Một Cột di tích liệt hạng của Hà Thành
đã sụp đổ sau một tiếng long trời lở đất..." Sau khi tiếp quản thủ đô,
Bộ Văn hóa Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đã tiến hành trùng tu lớn chùa Một
Cột (chùa Diên Hựu), xây dựng lại chùa Một Cột theo kiến trúc cũ.
Chùa Một Cột chỉ có một gian nằm trên
một cột đá ở giữa hồ Linh Chiểu nhỏ có trồng hoa sen. Truyền thuyết kể
lại rằng, chùa được xây dựng theo giấc mơ của vua Lý Thái Tông
(1028-1054) và theo gợi ý thiết kế của nhà sư Thiền Tuệ. Vào năm 1049,
vua đã mơ thấy được Phật bà Quan Âm ngồi trên tòa sen dắt vua lên toà.
Khi tỉnh dậy, nhà vua kể chuyện đó lại với bày tôi và được nhà sư Thiền
Tuệ khuyên dựng chùa, dựng cột đá như trong chiêm bao, làm toà sen của
Phật bà Quan Âm đặt trên cột như đã thấy trong mộng và cho các nhà sư đi
vòng xung quanh tụng kinh cầu kéo dài sự phù hộ, vì thế chùa mang tên
Diên Hựu.
Hằng năm cứ đến ngày 8 tháng 4 Âm lịch,
vua lại tới chùa làm lễ tắm Phật. Các nhà sư và nhân dân khắp Kinh thành
Thăng Long cùng dự lễ. Sau lễ tắm Phật là lễ phóng sinh, vua đứng trên
một đài cao trước chùa thả một con chim bay đi, rồi nhân dân cùng tung
chim bay theo trong tiếng reo vui của một ngày hội lớn.
Đến năm 1105, vua Lý Nhân Tông cho sửa
ngôi chùa và cho dựng trước sân hai tháp lợp sứ trắng. Năm 1108, Nguyên
phi Ỷ Lan sai bày tôi đúc một cái chuông rất to, nặng den một vạn hai
nghìn cân, đặt tên là "Giác thế chung" (Quả chuông thức tỉnh người đời).
Đây được xem là một trong tứ đại khí - bốn công trình lớn của Việt Nam
thời đó - là: tháp Báo Thiên, chuông Quy Điền, vạc Phổ Minh và tượng
Quỳnh Lâm. "Giác thế chung" đúc xong nặng quá không treo lên được, để
dưới mặt đất thì đánh không kêu. Người ta đành bỏ chuông xuống một thửa
ruộng sâu bên chùa Nhất Trụ, ruộng này có nhiều rùa, do đó có tên la Quy
Điền chuông (chuông ruộng rùa). Đến thế kỷ 15, giặc Minh xâm lược,
chiếm thành Đông Quan (Hà Nội). Năm 1426 Lê Lợi đem nghĩa quân Lam Sơn
ra đánh, vây thành rất gấp. Quân Minh thiếu thốn vũ khí đạn dược, tướng
Minh là Vương Thông bèn sai người đem phá chuông Quy Điền lấy đồng. Quân
Minh thua trận, nhưng chuông Quy Điền thì không còn nữa.
Văn bia tháp Sùng thiện diên linh (chùa
Đọi, Hà Nam), năm 1121 viết: "Do lòng sùng kính đức Phật và dốc lòng mộ
đạo nhân quả (đạo Phật) nên hướng về vườn Tây Cấm nổi danh (Ngôi vườn ở
phía tây cấm thành Thăng Long đời Lý) mà xây ngôi chùa sáng Diên Hựu
theo dấu vết chế độ cũ, cùng với ý mưu mới của nhà vua (ý nói: theo dấu
vết lề lối xây dựng chùa đời Lý Thánh Tông, có thêm ý mới của Lý Nhân
Tông mà chữa lại chùa đẹp hơn trước)".
Đến thời nhà Trần, chùa đã không phải là
ngôi chùa nhà Lý nữa vì sách cũ đã ghi: Năm 1249, "...mùa xuân, tháng
giêng, sửa lại chùa Diên Hựu, xuống chiếu vẫn làm ở nền cũ...".
Chùa Một Cột được trùng tu vào khoảng
những năm 1840-1850 và vào năm 1922. Đài Liên Hoa chúng ta thấy hiện nay
được sửa chữa lại năm 1955 do kiến trúc sư Nguyễn Bá Lăng đảm nhiệm.
Thiền sư Huyền Quang (1254-1334) có một bài thơ về chùa Một Cột như sau:
延祐寺
上方秋夜一鐘闌 (蘭)
月色如波楓樹丹
鴟吻倒眠方鏡冷
塔光雙峙玉尖寒
萬緣不擾城遮俗
半點無憂眼放寬
參透是非平等相
魔宮佛國好生觀
上方秋夜一鐘闌 (蘭)
月色如波楓樹丹
鴟吻倒眠方鏡冷
塔光雙峙玉尖寒
萬緣不擾城遮俗
半點無憂眼放寬
參透是非平等相
魔宮佛國好生觀
Diên Hựu tự
Thượng phương thu dạ nhất chung lan
Nguyệt sắc như ba phong thụ đan
Si vẫn đảo miên phương kính lãnh
Tháp quang song trĩ ngọc tiêm hàn
Vạn duyên bất nhiễu thành giá tục
Bán điểm vô ưu nhãn phóng khoan
Tham thấu thị phi bình đẳng tướng
Ma cung Phật quốc hảo sinh quan
Thượng phương thu dạ nhất chung lan
Nguyệt sắc như ba phong thụ đan
Si vẫn đảo miên phương kính lãnh
Tháp quang song trĩ ngọc tiêm hàn
Vạn duyên bất nhiễu thành giá tục
Bán điểm vô ưu nhãn phóng khoan
Tham thấu thị phi bình đẳng tướng
Ma cung Phật quốc hảo sinh quan
Nguyễn Huệ Chi dịch:
Đêm thu chùa thoảng tiếng chuông tàn
Phong đỏ, trăng ngời, sóng nguyệt lan
In ngược hình chim, gương nước lạnh
Sẫm đôi bóng tháp, ngón tiên hàn.
Muôn duyên chẳng vướng: xa trần tục
Một mảy nào lo: rộng nhãn quan
Thấu hiểu thị phi đều thế cả
Dầu ma dầu Phật, chốn nào hơn?
Đêm thu chùa thoảng tiếng chuông tàn
Phong đỏ, trăng ngời, sóng nguyệt lan
In ngược hình chim, gương nước lạnh
Sẫm đôi bóng tháp, ngón tiên hàn.
Muôn duyên chẳng vướng: xa trần tục
Một mảy nào lo: rộng nhãn quan
Thấu hiểu thị phi đều thế cả
Dầu ma dầu Phật, chốn nào hơn?
Cạnh chùa Một Cột ngày nay còn có một
ngôi chùa có cổng tam quan, với bức hoành phi ba chữ "Diên hựu tự",
nguyên là công trình được dựng lần đầu tiên năm 1049, để mở rộng quy mô
cho chùa Một Cột trong việc thờ cúng, tụng kinh Phật và sinh hoạt của
các tăng ni (trong quần thể chùa Diên Hựu lúc đó). Kiến trúc còn lưu đến
hiện nay của công trình này có niên đại khoảng nửa đầu thế kỷ 18 (đợt
trùng tu năm 1847), phụ vào với chùa Một Cột.
Chùa Một Cột ngày nay cùng chùa Diên Hựu
hiện đại (tức là quần thể chùa Diên Hựu xưa) được công nhận là Di tích
lịch sử-văn hóa cấp quốc gia đợt đầu tiên năm 1962
Ngôi chùa có kết cấu bằng gỗ, trong chùa
đặt tượng Phật bà Quan Âm để thờ. Năm 1105, vua Lý Nhân Tông cho mở
rộng kiến trúc khu chùa có thêm hồ Linh Chiểu. Về sau, quy mô chùa Một
Cột chỉ còn lại ngôi chùa nhỏ trên cột đá như hình ảnh hiện nay. Thực
dân Pháp trước khi rút khỏi Hà Nội đã cho nổ mìn phá chùa. Tuy nhiên,
chùa đã được trùng tu cơ bản như trước. Chùa Một Cột hiện nay bao gồm
đài Liên Hoa hình vuông, chiều dài mỗi cạnh 3 m, mái cong, dựng trên cột
cao 4 m (không kể phần chìm dưới đất), đường kính 1,20 m có cột đá là 2
khúc chồng lên nhau thành một khối. Tầng trên của cột là hệ thống những
đòn gỗ làm giá đỡ cho ngôi đài ở trên. Đài Liên Hoa có mái ngói, bốn
góc uốn cong, trên có lưỡng long triều nguyệt. Ngày nay không có những
cánh sen trên cột đá như đã nói đến trong bia văn thời nhà Lý, nhưng
ngôi chùa dựng trên cột vươn lên khỏi mặt nước vẫn là kiến trúc độc đáo,
gợi hình tượng một bông sen vươn thẳng lên khu ao hình vuông được bao
bọc bởi hàng lan can làm bằng những viên gạch sành tráng men xanh. Kiến
trúc chùa xây dựng gần với kiến trúc nhà Hậu Lê.
Trong vườn chùa hiện có một cây bồ đề
sum xuê từ đất Phật, do tổng thống Rajendra Prasad tặng nhân dịp Chủ
tịch Hồ Chí Minh qua thăm Ấn Độ năm 1958.
Nguồn wikipedia
Nguồn wikipedia