Chùa Trăm Gian tuổi ngót ngàn năm, di
tích quốc gia đặc biệt quý hiếm đã bị hủy hoại mà không ai hay. Chỉ có
thể nói là một vụ việc bi hài khó tưởng tượng đã diễn ra.
Báu vật không người trông coi
Chùa
Trăm Gian danh tiếng ở xã Tiên Phương, huyện Chương Mỹ, TP Hà Nội khởi
dựng từ thời Lý, được Nhà nước công nhận là di tích quốc gia đã ngót nửa
thế kỷ. Vậy mà bao năm nay nó liên tục bị trùng tu tôn tạo kiểu làm
hỏng di tích, vụ nào cũng thuộc diện “không thể nào quên”, và ở tình
trạng khi phát hiện nó đã “lỡ” rồi, đành lặng lẽ... rút kinh nghiệm, bỏ
qua. Sơn lại tranh tượng quý bằng sơn công nghiệp Nippon; làm mới bệ
tượng, bàn thờ bằng ximăng, gạch ốp lát công nghiệp xanh đỏ tím vàng;
xây mới các dãy hành lang đánh bóng cột kèo bằng vécni. Chưa hết, một
bãi chiến trường của gạch, đá, gỗ lạt đang ngổn ngang trưng ra trong
những ngày cuối tháng 8-2012 này ở chùa Trăm Gian.
Làm mới cho nó vững bền
Suốt hơn 100 ngày thi công ầm ĩ vừa qua,
nhiều tỉ đồng được “tài trợ” làm hủy hoại di tích quốc gia rồi, mà cơ
quan chức năng từ thôn, xã, huyện, thành phố, trung ương không ai hay
biết. Đến khi nhận được tin “sét đánh” thì ôi thôi nhà tổ, gác khánh
tuyệt đẹp, cổ kính ngàn năm của chùa đã bị đập ra, xây mới hoàn toàn.
“Công trình trái phép” cơ bản đã “kịp tiến độ” - làm mới di tích 100%
trước khi thanh tra Bộ Văn hóa - thể thao và du lịch cùng Cục Di sản văn
hóa... về thị sát. Ngày 24-8, ngay lập tức, biên bản yêu cầu đình chỉ
thi công “làm mới” chùa Trăm Gian được ký tại sân chùa. Nhưng đã quá
muộn. Sự đã rồi. Giờ biết kêu ai?
Các bức ảnh cũ còn nguyên. Bậc đá cao
vút dẫn vào chùa bao năm nay rêu phong cổ kính, đá được đẽo gọt thủ công
tuyệt mỹ, giờ bị đập ra toàn bộ, ném di vật chỏng chơ ngay sân chùa, để
đá xẻ thời nay thay thế. Khu gác khánh vững chãi, thâm nghiêm, cột lim
to, nền gạch vững hơn bàn thạch tọa lạc cạnh chùa chính, gần nhà tổ, gần
cây hương nghi ngút khói ngàn năm lịch sử giờ mở lại xem trong ảnh vẫn
thấy rõ cả trống đại, khánh lớn, rồi các cụ vãi vui vầy cửa Phật.
Vậy mà những người chủ trương làm mới
chùa Trăm Gian bảo với các quan thanh tra rằng: “Di tích cổ sắp đổ,
chúng tôi phải dỡ ra khẩn cấp trước mùa mưa bão 2012” (!). Kết quả là từ
đá tảng xanh chân cột, đá gạch cổ viền quanh di tích, các cấu kiện gỗ,
ngói, rui mè..., tất cả đều bị đập phá bằng búa tạ, dỡ ra ném bỏ. Một
gác khánh mới toanh từ nền đất lên đến đỉnh nóc đã hình thành, khi đoàn
thanh tra đến đơn vị thi công chỉ còn thiếu lợp nốt ngói lên nóc nữa là
coi như xong “gác khánh và nhà tổ... một ngày tuổi”.
Nhà tổ thì nhiều cột mục hơn so với gác
khánh quá vững chãi vừa bị “chết oan” kia, nhưng như các chuyên gia bảo
tồn từng nhiều lần khuyến cáo, cột lim nào cũng dễ bị tiêu tâm rỗng lõi.
Nhưng nó mục rỗng lõi thì không có nghĩa là buộc phải dỡ ra thay mới.
Nếu để yên thì nó vẫn cứ vững chãi mãi. Mà nếu trùng tu thì cần thay thế
có tính toán, thậm chí chèn, kê, luồn gỗ vào các khúc tiêu tâm đó để có
một cái cột vững chãi theo đúng nghĩa bảo tồn.
Nhưng dù ai nói ngả nói nghiêng, nhà
chùa vẫn dỡ toàn bộ nhà tổ, bỏ tất tật cấu kiện gỗ, gạch, đá cũ, bóc cả
nền lên, đào hoắm xuống hơn chục xăngtimet, đổ bêtông toàn bộ, 100% vật
liệu mới, dựng một cái nhà tổ mới toanh. Cụ Tuệ, năm nay 82 tuổi, được
bà con “chuộng xây mới” bầu ra làm người chấp tác vinh dự nhất, được leo
lên cất nóc cho di tích đang được làm mới. Cụ khoe: “Di tích còn tốt,
gỗ lạt còn tốt, nhiều cái không cần thay, cứ để vậy thì còn lâu mới
hỏng, nhưng có điều kiện thì chúng tôi tổ chức dỡ ra, thay mới toàn bộ
cho nó bền. Không lấy lại một cái cấu kiện cũ nào cả. Thay tất”.
Trao đổi với chúng tôi, đại diện đơn vị
tổ chức thi công “dự án tự phát” đầy bất cập kể trên, bà Khoa (người trụ
trì chùa Trăm Gian) cũng thừa nhận: người ta đã dỡ gác khánh, nhà tổ
ra, thay mới toàn bộ. Tiền do các nguồn vận động, đóng góp “bên ngoài”
chứ không phải từ ngân sách nhà nước.
Nỗi đau ở bên ngoài việc “phá” chùa Trăm Gian
Đau xót là ngay cả khi nhà tổ và gác
khánh bị phá bỏ như đã kể trên thì chính quyền địa phương, ngành văn hóa
địa phương không hề có động thái can thiệp hữu hiệu nào, đặc biệt là
nhiều cán bộ lẽ ra phải sâu sát thực tế (như trưởng, phó ban quản lý di
tích chùa Trăm Gian, chủ tịch, phó chủ tịch UBND xã) thì họ lại thản
nhiên “không biết, không biết và không biết”. Đến giờ phút này, chính
quyền xã Tiên Phương vẫn không biết gì về những “nỗi đau” diễn ra ầm ầm ở
gần trụ sở UBND xã mình. Trưởng phòng văn hóa huyện càng không biết,
Ban quản lý di tích của Hà Nội không biết, lãnh đạo Cục Di sản khi được
hỏi cũng chỉ nói “sẽ kiểm tra”...
Trước khi thông tin về việc làm mới chùa
Trăm Gian được đưa đến cơ quan chức năng để có sự kiện đoàn thanh tra
về xem xét, thì phóng viên chúng tôi đã hỏi rất nhiều bô lão và cán bộ
đương chức ở địa phương. Họ đều tỏ ý bất bình vì không được thông báo,
không được hỏi ý kiến trước các việc “sửa chữa” kia. Bài học ở đây là:
thiết chế quản lý của chúng ta với di sản quá lỏng lẻo.
Lẽ nào chính quyền xã không biết và
không dám đòi hỏi bằng được quyết định, văn bản, giấy tờ, chủ trương
trùng tu, trước khi bất kỳ ai phá dỡ di tích quốc gia trên địa bàn của
mình? Lẽ nào (giả dụ) không ngăn chặn được việc sai trái kia, mà người
dân rồi chính quyền lại không đi báo cấp trên, báo lực lượng chức năng
để xử lý? Giả dụ có ai đó gọi điện thoại cho Cục Di sản hay thanh tra Bộ
Văn hóa - thể thao và du lịch thông báo việc khởi công ầm ĩ trong khuôn
viên báu vật chùa Trăm Gian thì có lẽ mọi việc sẽ không sầu thảm như
lúc này.
Báu vật không có người trông coi. Nó bị “tàn sát” cũng không có gì đáng ngạc nhiên.
Đình chỉ thi công nhưng không thể “vãn hồi”
Ông Vũ Xuân Thành, chánh thanh tra Bộ
Văn hóa - thể thao và du lịch, cho biết về việc xử lý vụ “bê bối” ở chùa
Trăm Gian như sau: Lẽ ra việc trùng tu ở chùa Trăm Gian phải có thỏa
thuận của Cục Di sản văn hóa (Bộ VH-TT&DL), lúc thi công phải có mặt
cán bộ của cơ quan trung ương để kiểm đếm ở hiện trường khi hạ giải.
Đằng này ngày 24-8, khi đoàn thanh tra
vào thì coi như công trình đã làm mới gần xong. Đoàn chỉ còn biết đình
chỉ thi công. Việc đình chỉ bây giờ chỉ là giải pháp tình thế chứ họ đã
phá, đã xây mới rồi còn gì mà “vãn hồi” nữa đâu. Với di tích quốc gia
như chùa Trăm Gian, việc thi công kể trên mà chưa có thỏa thuận của bộ
thì coi như là sai chắc chắn rồi.
Một cán bộ thanh tra trực tiếp về chùa
Trăm Gian xử lý vụ việc tiết lộ: “Chúng tôi đã làm biên bản đình chỉ
công trình thi công tại chùa Trăm Gian. Bên thi công không có một thứ
giấy tờ, hồ sơ, quy trình thủ tục gì cả. Năm 2007-2009, dự án trùng tu ở
chùa Trăm Gian có được một văn bản thỏa thuận của bộ, nhưng vì không có
kinh phí, không có gì cả nên dự án không hoạt động. Bây giờ họ tự phá
ra làm mới hoàn toàn, không có hồ sơ giấy tờ thủ tục gì. Toàn bộ cấu
kiện gỗ tháo ra bỏ hết, đưa vật liệu mới vào 100%. Từ nguyên văn của
chúng tôi là: họ đã phá hủy toàn bộ kiến trúc công trình cổ, thay vào là
toàn bộ kiến trúc công trình mới trăm phần trăm”.
“Sự việc đáng kinh ngạc!”
“Đây là việc làm thật hiếm có và rất
đáng kinh ngạc, cần phải phê phán mạnh mẽ”, GS.TS Nguyễn Minh Thuyết nói
như vậy trước thông tin chùa Trăm Gian bị hủy hoại không thương tiếc.
Trao đổi với người viết qua điện thoại,
bằng giọng rất đỗi bức xúc, GS Nguyễn Minh Thuyết - nguyên phó chủ nhiệm
Ủy ban Văn hóa, giáo dục, thanh niên, thiếu niên và nhi đồng của Quốc
hội - cho biết trong mắt ông, di tích chùa Trăm Gian ở Chương Mỹ (Hà
Nội) là một công trình cổ có kiến trúc nghệ thuật truyền thống tuyệt
đẹp, tụ chứa nhiều giá trị cả về lịch sử, văn hóa, khoa học và kiến
trúc.
Cần phải xử lý thật nghiêm
Hiểu giá trị của ngôi chùa thuộc hạng
quý hiếm này ở VN, GS Thuyết nhấn giọng: “Nhưng nếu đúng như dư luận báo
chí phản ánh thì bản thân tôi hết sức bàng hoàng, sửng sốt, xen lẫn
chua xót vì chúng ta đã mất đi một di sản có giá trị cực kỳ quý hiếm.
Bởi đây là tài sản không chỉ của huyện Chương Mỹ, của Hà Nội mà còn của
cả quốc gia và thế giới”.
Cũng theo ông, trước đây ở một số địa
phương đã xảy ra một vài vụ việc tu bổ, tôn tạo di tích dẫn đến công
trình bị biến dạng, sai lệch và mất mát nhiều giá trị vốn có. Nhưng việc
tự ý, tùy tiện tháo dỡ nhiều hạng mục công trình cổ ở chùa Trăm Gian -
di tích lịch sử kiến trúc nghệ thuật quốc gia - rồi dựng mới mà chưa có
sự đồng ý của cơ quan có thẩm quyền là trường hợp hiếm có của VN. “Đây
là việc làm dại dột, hết sức đáng kinh ngạc, cần phải lên án mạnh mẽ
trước công luận”, GS Thuyết đề nghị.
Khi được hỏi trách nhiệm thuộc về ai hay
lại rơi vào tình trạng “hòa cả làng”, là một người rất có kinh nghiệm
trong việc giám sát thực hiện Luật di sản văn hóa, GS Nguyễn Minh Thuyết
bày tỏ: Theo quy định của pháp luật hiện hành về bảo vệ và phát huy giá
trị di sản văn hóa, trách nhiệm trước hết thuộc về người đưa ra chủ
trương cũng như người tháo dỡ công trình cổ. Tiếp đó, trách nhiệm thuộc
về chính quyền địa phương sở tại mà cụ thể ở đây là UBND xã, UBND huyện.
Người dân xây dựng một ngôi nhà không phép, chính quyền địa phương phát
hiện và xử lý ngay.
Còn ở đây, làm sao một công trình di
tích nằm gần trụ sở UBND xã bị tháo dỡ, thi công mấy tháng liền mà lại
nói chính quyền xã, huyện không biết. “Nếu đúng như dư luận báo chí phản
ánh rằng việc làm này chính quyền xã, huyện không biết thì không thể
chấp nhận được”!. Ông giải thích gần như ở phường, xã nào cũng có ban
quản lý di tích do một phó chủ tịch làm trưởng ban. Ban quản lý này có
trách nhiệm bảo vệ, ngăn chặn tình trạng xâm phạm di tích. Việc chùa
Trăm Gian bị hủy hoại có một phần trách nhiệm rất lớn của ban quản lý
này vì đã không hoàn thành nhiệm vụ được Luật di sản văn hóa quy định.
“Cần phải thanh tra, kiểm tra và đánh
giá mức độ vi phạm. Nếu trong chừng mực nào đó thì có thể xử lý hành
chính, còn nếu vi phạm nghiêm trọng, gây hủy hoại di sản thì cần phải xử
lý hình sự. Và cần phải xử lý hình sự để có biện pháp răn đe đối với
nhiều tổ chức, cá nhân khác”, GS Thuyết nói.
“Kể ra còn nhiều lắm”
Cũng liên quan đến câu chuyện chùa Trăm
Gian, PGS.TS Trần Lâm Biền, nhà nghiên cứu mỹ thuật truyền thống, chỉ
biết thở dài thườn thượt và ngao ngán. Trò chuyện với chúng tôi, ông nói
rằng “đau thì đau thật đấy. Nhưng trường hợp này chưa phải là duy nhất
đâu. Còn nhiều lắm. Có một ngôi đình cổ nằm cách xa bờ hồ Hoàn Kiếm vài
cây số cũng vừa bị người ta làm lại, xây mới hết rồi”.
Ông kể cách đây mấy năm chính quyền địa
phương và người dân tu bổ, tôn tạo đình Yên Phụ (quận Tây Hồ, Hà Nội) -
một ngôi đình cổ có giá trị về mặt kiến trúc nghệ thuật. Khi xuống kiểm
tra thì thấy rất nhiều cấu kiện kiến trúc có giá trị bị người ta loại bỏ
một cách không thương tiếc. Nói mãi cũng không thấy họ đưa vào tái sử
dụng. Cục Di sản văn hóa đã nhiều lần có văn bản yêu cầu cần phải đưa
những cấu kiện kiến trúc có giá trị vào lắp dựng nhưng cũng không được
người ta thực hiện. Kết quả là gì thì ai cũng biết. “Nhiều lắm, kể ra
không hết đâu. Vì thế đối với vụ việc chùa Trăm Gian, nếu không rốt ráo
truy xét trách nhiệm thì có lẽ cũng rơi vào tình trạng ấy thôi”, PGS
Trần Lâm Biền nói.
Việc di tích chùa Trăm Gian bị hủy hoại
cũng khiến chúng tôi nhớ đến một bài viết của GS.TSKH Lưu Trần Tiêu, chủ
tịch Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia, đăng trên tạp chí Di Sản của Cục
Di sản văn hóa cách đây mấy tháng. GS Tiêu dẫn ra một loạt vụ việc mà
báo chí đã phản ánh như: Lắp cổng chùa vào cổng đền, Thành nhà Mạc thành
“lò gạch”, Thành Sơn Tây lại “thất thủ”... và cảnh báo “nếu không có
biện pháp chấn chỉnh thì sẽ còn tiếp diễn”. Cũng trong bài viết này, GS
Lưu Trần Tiêu cho biết một thực trạng đáng buồn quanh các di tích có sai
phạm mà báo chí đã nêu, rằng sau khi thanh tra, sau khi có văn bản yêu
cầu các ban quản lý dự án tìm biện pháp khắc phục, “xem ra các vụ việc
vẫn rơi vào im lặng”. Vậy thì vụ việc chùa Trăm Gian cũng lại rơi vào im
lặng nữa chăng?!
Không khoán trắng công tác bảo vệ di tích cho các cá nhân
* Theo quy định của Luật di sản văn hóa
và Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật di sản văn hóa, các cấp
chính quyền phải có trách nhiệm bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn
hóa. Trong chỉ thị số 73/CT-BVHTT&DL về việc tăng cường các biện
pháp quản lý di tích và các hoạt động bảo quản, tu bổ và phục hồi di
tích, Bộ VH-TT&DL đã nêu rõ: Tiếp tục kiện toàn và nâng cao trách
nhiệm bộ máy, trông nom trực tiếp tại di tích, không khoán trắng công
tác bảo vệ di tích cho các cá nhân. Căn cứ những quy định này có thể
thấy rằng chính quyền sở tại của huyện Chương Mỹ và các phòng, ban chức
năng đã không làm tròn công tác quản lý nhà nước về di sản văn hóa trên
địa bàn, cụ thể là để di tích quốc gia chùa Trăm Gian bị hủy hoại.
* Tìm hiểu thêm về động thái của Cục Di
sản (Bộ VH-TT&DL) trước vụ việc chùa Trăm Gian bị hủy hoại, ngày
25/8 Tuổi Trẻ đã liên lạc với ông Nguyễn Thế Hùng - cục trưởng Cục Di
sản và ông Nguyễn Quốc Hùng - phó cục trưởng Cục di sản, nhưng hai ông
đều dập máy khi phóng viên đặt vấn đề.
Theo Tuổi Trẻ