Cây nêu là một thân cây được người dân
Việt Nam nói chung, bao gồm cả một số dân tộc thiểu số và người Kinh,
đem trồng trước sân nhà mỗi dịp tết Nguyên Đán, trên
ngọn cây đeo một vòng tròn nhỏ và treo nhiều vật dụng có tính chất biểu
tượng tùy theo địa phương, phong tục, dân tộc.
Cây nêu được dựng với mục đích ban đầu, theo truyền thuyết, nhằm ngăn ngừa không cho quỷ từ biển Đông vào đất liền và bén mảng đến nơi người cư ngụ. Theo Nguyễn Đổng Chi trong Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam, sự tích cây nêu được tóm tắt như sau:
"Ngày xưa Quỷ chiếm toàn bộ đất
nước,còn Người chỉ làm thuê, và nộp phần lớn lúa thu hoạch cho Quỷ. Quỷ
ngày càng bóc lột Người quá tay, và cuối cùng Quỷ tự cho mình hưởng
quyền "ăn ngọn cho gốc". Người chỉ được hưởng rạ, tuyệt đường sinh nhai
nên cầu cứu Đức Phật giúp đỡ. Phật bảo Người đừng trồng lúa mà trồng
khoai lang. Mùa thu hoạch ấy, Người được hưởng không biết bao nhiêu củ
khoai, còn Quỷ chỉ hưởng lá và dây khoai, đúng theo phương thức 'ăn ngọn
cho gốc'.
Sang mùa khác, Quỷ lại chuyển qua
phương thức "ăn gốc cho ngọn". Phật bảo Người lại chuyển sang trồng lúa.
Kết quả Quỷ lại hỏng ăn. Quỷ tức lộn ruột nên mùa sau chúng nó tuyên bố
"ăn cả gốc lẫn ngọn". Phật trao cho Người giống cây ngô (bắp) để gieo
khắp nơi. Quỷ lại không được gì, còn Người thì thu hoạch cơ man là trái
ngô. Cuối cùng Quỷ nhất định bắt Người phải trả lại tất cả ruộng đất
không cho làm rẽ nữa.
Phật bàn với Người điều đình với
Quỷ, xin miếng đất bằng bóng chiếc áo cà sa treo trên ngọn cây tre. Quỷ
thấy không thiệt hại gì nên đồng ý. Khi đó Phật dùng phép thuật để bóng
chiếc áo cà sa đó che phủ toàn bộ đất đai khiến Quỷ mất đất phải chạy ra
biển Đông.
Do mất đất sống nên Quỷ huy động
quân vào cướp lại. Trận đánh này bên Quỷ bị thua sau khi bị bên Người
tấn công bằng máu chó, lá dứa, tỏi, vôi bột... và Quỷ lại bị Phật đày ra
biển Đông. Trước khi đi, Quỷ xin Phật thương tình cho phép một năm được
vài ba ngày vào đất liền viếng thăm phần mộ của tổ tiên cha ông. Phật
thương hại nên hứa cho.
Do đó, hàng năm, cứ vào dịp Tết
Nguyên đán là những ngày Quỷ vào thăm đất liền thì người ta theo tục cũ
trồng cây nêu để Quỷ không bén mảng đến chỗ Người cư ngụ. Trên nêu có
treo khánh đất, có tiếng động phát ra khi gió rung để nhắc nhở bọn Quỷ
nghe mà tránh. Trên ngọn cây nêu còn buộc một bó lá dứa hoặc cành đa mỏ
hái để cho Quỷ sợ. Ngoài ra, người ta còn vẽ hình cung tên hướng mũi
nhọn về phía đông và rắc vôi bột xuống đất trước cửa ra vào trong những
ngày Tết để cấm cửa Quỷ."
Cây nêu thường được dựng vào ngày 23
tháng Chạp âm lịch, là ngày Táo quân về trời, với quan niệm rằng từ ngày
này cho tới đêm giao thừa, vắng mặt Táo công, ma quỷ thường nhân cơ hội
này lẻn về quấy nhiễu. Ngày dựng cây nêu gọi là lên nêu, và ngày 7
tháng giêng âm lịch, ngày làm lễ dỡ cây nêu xuống, gọi là ngày hạ nêu.
Người Mường trồng cây nêu vào ngày 28 tháng Chạp âm lịch, trong khi đó
cây nêu của người Hmông vùng Tây Bắc Việt Nam được dựng trong lễ hội Gầu
tào (cầu phúc hoặc cầu mệnh) tổ chức từ ngày 3 đến ngày 5 tháng giêng
âm lịch.
Nguyên
khởi cây nêu được dựng với ý nghĩa trừ ma quỷ, nhưng ý nghĩa thực của
cây nêu trong cộng đồng các dân tộc Việt nam dần trải rộng hơn thế. Theo
thời gian, cùng với sự phong phú của các đồ lễ treo trên ngọn cây, cây
nêu được coi là cây vũ trụ nối liền đất với trời, do tín ngưỡng thờ thần
mặt trời của các dân tộc cổ sơ, hàm chứa ý thức về lãnh thổ của người
Việt. Dựng nêu ngày tết bao gồm trong nó cả các dụng ý để trừ ma, quỷ,
thờ phụng thần linh và vong hồn tổ tiên, tảo trừ những điều xấu xa của
năm cũ.
Trong xã hội thị tộc, chiếm hữu nô lệ
thì cây nêu biểu trưng cho một cộng đồng tộc người, khẳng định địa vực
cư trú của cộng đồng đó. Trong các lễ hội, cây nêu là tiêu điểm tập
trung, cố kết của tâm thức cộng đồng. Ðối với cư dân nông nghiệp, nông
lịch luôn gắn bó với cuộc sống, định hình thời vụ sản xuất và sinh hoạt,
lễ hội. Thời điểm cuối năm là thời điểm nông nhàn, chuẩn bị bước vào
các hoạt động vui chơi. Khi cây nêu được dựng lên, tất cả mọi hoạt động
khác đều dừng lại. Nó tạo nên thế cân bình tuyệt đối trong sự vận hành
thay đổi giữa năm cũ và năm mới. Con người yên tâm vui chơi, cả cộng
đồng sinh hoạt vui vẻ, quên đi những ưu phiền của năm cũ. Cây nêu của
người dân tộc thiểu số được dựng lên để cáo tế thần linh dự lễ hội đâm
trâu, cầu mong mùa màng tươi tốt. Với con trâu cột chặt buộc phải chạy
vòng quanh cây nêu và mọi thành viên trong cộng đồng hòa nhập vào lễ tế
linh thiêng khi nhảy múa xung quanh, phản ánh một triết lý về sự vận
hành âm dương. Cây nêu của người Kinh cũng mang triết lý âm dương thông
qua những con số Lạc thư và các quẻ Kinh dịch được thể hiện qua các biểu
tượng treo trên ngọn cây.
Ngày xưa, cây nêu là biểu tượng cho sự
uy quyền, nhà nào có quyền thế nhất là nhà đó có cây nêu cao nhất. Hiện
nay, phong tục trồng cây nêu ngày tết đã dần mất đi trong cộng đồng
người Việt thời hiện đại, và được thay thế với tục chơi cành hoa đào,
hoa mai ngày tết, bày trong nhà. Cây nêu chỉ còn bắt gặp lác đác tại một
số vùng quê, trong cộng đồng các dân tộc thiểu số vùng thượng du Bắc Bộ
hay Tây Nguyên.
Một phong tục đẹp như thế, sao lại bị mai một ? Nên chăng khôi phục lại để ngày Tết cổ truyền càng thêm đậm đà bản sắc dân tộc.
Phỏng theo Wikipedia tiếng Việt
