- Cái đáng để trân trọng nhất ở con người, ở nhân cách cầm bút của Vũ Trọng Phụng là sự dấn thân.
Giông tố là cuốn tiểu thuyết thứ hai tôi
đọc trong đời (sau Chuông nguyện hồn ai), năm 12 tuổi. Thời ấy, đó là
sách cấm. Chiến tranh và và sự tàn khốc của nó đã làm cho việc kiếm một
cuốn sách để đọc là rất khó khăn.
Bởi vậy, lũ chúng tôi đọc tất cả những
gì có thể 'vớ' được: Tây du ký, Dế mèn phiêu lưu ký, Không gia đình...
cho đến khi gần như thuộc lòng là chuyện bình thường.
Sao dân mình dễ bị lừa đến thế?
Trong hàng ngàn cảnh đời của cuốn tiểu
thuyết được viết bởi nhà văn mới 24 tuổi ấy (1936), có một chi tiết theo
tôi cho mãi đến bây giờ: Đó là chuyện Nghị Hách lừa Mịch đem rơm đến
để... nhồi vào lốp ô tô(!) Tại sao người dân nước mình bị kẻ quyền thế
lừa dễ dàng đến thế?
Gần nửa thế kỷ đã đi qua kể từ khi tôi
tự hỏi, câu trả lời - nói theo ngôn ngữ của Louis Aragon vẫn đang ở đâu
đó Nơi bến lạ bờ xa trên trái đất này...
Xã hội trong chín cuốn tiểu thuyết, chín
tập phóng sự, bẩy vở kịch, 30 truyện ngắn... của Vũ Trọng Phụng là một
xã hội chạng vạng (twilight - từ của nhà văn Stephenie Meyer).
Sự đan xen giữa mới và cũ, cổ và kim,
phong kiến và thực dân, Á và Âu, chữ Nho và chữ Pháp..., tạo ra cả một
tầng lớp đông đúc những kẻ dở ông, dở thằng. Và mọi nỗi đau của con
người, của xã hội đều xoay quanh cái trục chính đó.
Từ lão nhà giàu trọc phú gian manh, dâm
đãng, tàn nhẫn Nghị Hách đến bà Phó Đoan đạo đức giả đều bất chấp thủ
đoạn, dùng chủ nghĩa, lý tưởng để lừa đảo một vạn đồng bạc, lạnh lùng và
thích rao giảng về đạo đức. Tất cả đều làm người đọc rùng mình vì sợ
hãi.
Người ta khiếp sợ bởi một xã hội vật vã
qua bao nhiêu nhiễu nhương. Xã hội đó đã từng được chí sĩ Phan Chu Trinh
chỉ trích thẳng thừng:
Nước Nam lâu nay học thuyết sai lầm,
phong tục hư hỏng, không có liêm sỉ, không có kiến thức. Trong một làng
một ấp cũng cấu xé lẫn nhau, cùng nòi cùng giống vẫn coi nhau như thù
hằn....
(Dẫn theo Vương Trí Nhàn, Nhà văn tiền chiến và quá trình hiện đại hóa; chương 12, Vũ Trọng Phụng).
Mặc dù cả nhà chí sĩ và nhà văn chưa thể
lý giải đủ đầy về nguyên nhân tạo ra những sự xấu xa ấy. Nhưng thấp
thoáng xa mà gần, là sương khói mà rất thực, cái cội nguồn chính "đẻ" ra
mọi tai họa chính là sự áp đặt văn hóa, lối sống từ bên ngoài cưỡng bức
một xã hội thiếu chuẩn bị, không biết tiếp nhận và từ chối đúng cách.
Vì thế cái gì cũng học nửa vời, áp dụng nửa vời, trắng - đen lẫn lộn, giá trị đảo điên...
Sự hợm hĩnh, ngang ngược của những kẻ có
quyền, có tiền trong xã hội qua ngòi bút thấm đẫm nỗi đau nhân tình thế
thái của ông, thật không tả nổi.
Điển hình là "bài diễn văn, bản thông
điệp" của Nghị Hách sau làm lễ thành hôn cho con gái mình lấy người yêu
của vợ mình và chàng rể cũng đã thông dâm với vợ mình, tức dì ghẻ của
chàng rể(!)
Tự tay làm chuyện vô luân (cha đã từng
cưỡng bức người yêu của con), rồi lại dấn sâu hơn vào con đường nhơ bẩn
ấy, vẫn rao giảng về đạo đức, nói về cái mới mẻ, không câu nệ - hàm ý
khoe rằng lão đã dám "sáng tạo" ra công thức mới của sự... vô sỉ!
Sự vô sỉ lên đến "đỉnh cao" đã được ngòi
bút tài năng của Vũ Trọng Phụng làm cho người đọc luôn cảm thấy bức
bối. Nhưng đọc Vũ Trọng Phụng những năm tháng này, người ta sẽ nghĩ gì
vè những thông tin lá cải "cướp, giết, hiếp" nhan nhản đầy rẫy trên các
báo?
Ảnh: Cố NSND Trọng Khôi trong vai diễn Nghị Hách nổi tiếng
Bao giờ nỗi đau "hàn miệng, lên da"?
Đáp lại sự phê phán của một số
người cho rằng văn chương của mình trần tục, thô bạo quá, Vũ Trọng Phụng
trả lời báo Ngày nay rằng: "Các ông muốn tiểu thuyết cứ là tiểu thuyết.
Tôi và các nhà văn cùng chí hướng như tôi, muốn tiểu thuyết là sự thực ở
đời (...).
Như vậy, với tuyên ngôn chống lại dối
trá, Vũ Trọng Phụng đã không sợ mất lòng mặc dù ông biết như thế là nguy
hiểm. Đồng hành với nỗi đau theo nghĩa về cả cuộc đời, thể xác, tư
tưởng văn chương là "cái định mệnh" đã và sẽ làm nên sức sống cho văn
ông.
Ông yêu thương con người thiết tha, nên
mới làm cho hàng triệu người nhức buốt và xót xa đến thế trước những nỗi
bất hạnh của tầng lớp dưới đáy.
Không ai phủ nhận trong các trang viết
của ông, yếu tố tình dục chiếm một phần rất lớn, một phần của nhu cầu
làm đĩ. Đã có thời người ta lên án gay gắt thủ pháp tôn vinh tình dục
trong các tác phẩm của Vũ Trọng Phụng, nhưng như ông đã nói- ai cũng
nghĩ đến nó nhưng chẳng ai dám thú nhận vì đạo đức giả.
Ngay cả bây giờ, hàng ngày báo chí vẫn nói đến rất nhiều (thậm chí là vô cùng nhiều) những vấn nạn xoay quanh tình dục...
Cần nhấn mạnh rằng, dù có làm đĩ, Huyền
vẫn được người đọc thương cảm và tôn trọng. Chứ không đến nỗi như gần
đây, trước thông tin thả hàng trăm phụ nữ mại dâm, một vài người đã vội
khinh rẻ, đánh đồng họ với muông thú khi dùng cụm từ "thả gà ra
đuổi"... Nỗi đau của con người trong các tác phẩm của Vũ Trọng Phụng
thường được gọi là hiện thực phê phán.
Vậy thì lý giải ra sao khi Xuân tóc đỏ
trở thành một "thành ngữ" về một kẻ vô học cơ hội, lươn lẹo; khi "Hòa
đại nhân' (trong Tể tướng Lưu gù) có nhan nhản trong đời?
Vương Trí Nhàn đã nhận xét rất xác đáng về xã hội thời của Vũ Trọng Phụng để chúng ta rọi chiếu:
Cả kẻ vô học như Xuân lẫn bọn có học như
Văn Minh đều sống bằng lừa bịp, ai giỏi lừa người đó thắng. Và cuộc
sống của xã hội hiện đại đồng nghĩa với sự tàn phá nhân cách, làm hỏng
con người.
Thiếu hẳn những kẻ có tài năng cũng như có tấm lòng, tức cũng là thiếu hẳn những con người xứng đáng để chúng ta kính trọng.
Nhưng những đảo điên, băng hoại đạo lý
xã hội của gần 80 năm trước đây liệu có tồn tại trong xã hội ngày nay
không? Hay ngày nay, chúng ta cũng đang phải đối mặt, mổ xẻ, và hàn
"miệng những nỗi đau" đó? Trong trường hợp này, tầm nhìn của Vũ Trọng
Phụng, khi mới hơn 20 tuổi, quả là "đi trước thời đại".
Ngòi bút dấn thân
Những câu văn của Vũ trọng Phụng như
những dòng suối bức bối trên cao thượng nguồn - chúng len lỏi, vượt qua
mọi trắc trở để đến với lòng người. Để ngày mỗi ngày hóa thành biển mặn
đẫm nước mắt trong trái tim người.
Rất nhiều nhà phê bình văn học đã bàn về
thi pháp độc đáo của Vũ (riêng tôi là người dạy sử, và bài này là bài
đầu tiên trong đời mạo phạm động đến vườn văn). Nhưng có lẽ, theo tôi,
cái đáng để trân trọng nhất ở con người, ở nhân cách cầm bút của Vũ
Trọng Phụng là sự dấn thân.
Là sự sẵn sàng chấp nhận tất cả để hiểu
rõ, hiểu đúng để chia sẻ với số phận bi thương của những con người dưới
đáy của xã hội. Người Anh có câu thành ngữ "Read between the lines"- đọc
giữa những hàng chữ để hiểu nhiều hơn điều tác giả muốn nói, còn giấu
kín để hiểu rõ cái ý nghĩa mênh mông của sự khắc khoải ngôn từ.
Đọc Vũ Trọng Phụng, ngay cả bây giờ cũng
khó hình dung nổi những trang viết của người thanh niên mới hơn 20 tuổi
(tính từ những tác phẩm đầu tiên những năm 1931-1932). Làm sao có thể
thành hình, làm sao chất liệu sống lại ngồn ngộn sự phi thường của hiểu
biết đến thế?
Ta như nghe thấy trong tiếng mưa rơi mà
ông tả ướt đẫm nước mắt. Những dằn vặt nội tâm của nhân vật như có tiếng
gào thét của trái tim oan ức, đớn đau. Những mảnh đời bị xé vụn, tả tơi
trong cái giả dối, trong cái tàn nhẫn, vô cảm của sự bịp lừa...
Hơn 20 tuổi đời mà đã "kịp" mang đến cho
xã hội bài học về lẽ đời như thế nào. Con tim dám nói sự thật, dám dấn
thân của một nhà văn tuổi còn quá trẻ, quả thật, hiếm có...
Vũ Trọng Phụng coi: Văn chương là một
phương tiện tranh đấu của những người cầm bút muốn loại khỏi xã hội con
người những bất công. Nhen lên trong lòng người nỗi xót thương đối với
kẻ bị chà đạp lên nhân phẩm, kẻ yếu, kẻ bị đày đoạ ... Tôi sẽ cố gắng
nhìn vào những nỗi đau của xã hội, may ra tìm được những thuốc khiến
những cái ung đó có thể hàn miệng, lên da".
Người viết bài chỉ xin có được ít dòng
để điểm nhớ, dâng hương cho một văn tài yểu mệnh phi phàm. Dù không
muốn, cũng phải nói rằng, chừng nào chúng ta còn đau đớn nhiều về con
người trong xã hội Vũ Trọng Phụng mô tả, thì chừng đó chứng tỏ rằng cái
bi kịch xã hội vẫn còn nguyên vẹn.
Nguồn TuanVietnam.vietnamnet